اسامی خاصی که در این کتاب آمده
الف- اشخاص و طوایف
آ: آتاتورک 370
آدام اوله آریوس، 243، 239، 211، 201 312، 304، 256، 246، 245 331، 313
آبی 358
آدولف هیتلر 42، 41
آخوندوف (آخوندزاده) 372، 319، 303
آخوندوف (دکتر) 380، 31
آرمسترانگ (امریکائی) 37
آزاد خان افغان 254
آغا محمد خان قاجار 244، 195
آقا جان جهود 168، 80
آقا حسین سرکارات 243
آقا خان حبیبی 13
آقا سید احمد زنجانی 341
آفندی 253
اللهقلی آقا 243
آخوند ملا محمد کاظم خراسانی، 342، 341 365
آناهیتا 71
آهورا مزدا 74، 72، 71، 70، 68
الف: ابراهیم (ع) (حضرت) 332، 72، 71
ابراهیم ارباب 13
ابراهیم اسبقی نمین 8
ابراهیم اصطخری 322، 309، 61
ابراهیم بیگ 309، 271، 256، 195
ابراهیمخان افشار 271، 254
ابن الخیاط عاملی 253
ابن بزاز اردبیلی 201، 89، 65، 63
ابن حوقل 317، 316، 315، 305
ابن سماک 325
ابن فخار 253
ابو الحسن زند 338، 12
ابو الفرج اردبیلی 91، 89
ابو الفضل بن علی (ع) 333
ابو القاسم بیگ 215
ابو حنیفه 81- 75
اتابکان 59
احمد بن علی بن عتبه 188
احمد کسروی 308، 304، 78، 60، 59، 58 387، 385، 347، 340
ص: 394
ادوارد براون 271
ارسطو 82
ارشمید 76
اسد اللّه خان 376
اسرائیل (فرشته) 74
اسکندر 52
اسلام مجاهد 358
اسماعیل (ع) (حضرت) 332
اسماعیل سمیتقو 35، 9
اسماعیل صدر 366
اسماعیل میرزا 245، 243
اشعث ابن القیس الکندی 181، 74
اشکانیان 62، 58، 57
اعتضاد السلطنه 122
اعوذ خان 270
افلاطون 82
الامه سلطان 211
امامزاده صالح (ع) 213، 130
امیر الاوحدی 225
امیر السلطنه 320، 319
امیر تیمور گورکان 299، 289، 63، 2
امیر تومان (علیخان) 366، 362، 26
امیر حسنخان 362، 26
امیر خان 231
امیر کبیر (میرزا تقیخان) 362، 26
امیر معزز گروسی 366، 365، 326
امیری (غلامرضا) 362
امین الرعایا 362
امین العلماء 360، 319، 304، 303
امیر ناصر 362
انور پاشا 370
انیس خاتون 296
انگره مینیو (اهریمن) 74، 70
اورارتو 174، 57، 56
اوزون حسن 64
ایلدرم بایزید 63، 2
الیسع (نبی) 71
ب: باقر خان 352
بالایان (دکتر) 28
بایزید بسطامی 183، 85
بایزید بن خواجه حسین 243
بایزید دوم عثمانی 290، 217
بدر الدین بن موسی الکاظم (ع) 188
برات 359
بلعمی 263
بله‌یوسف 242، 201
بهرام گور 305
بهمن 74
بیهقی 325
پ: پاسکال 83
پاسیکویچ 257، 255، 248، 211
پروفسور پوپ 277، 238
پروفسور ژرژمار 258
پروفسور سنکورسکی 257، 255
پیر ابو سعید 186، 185، 130، 91
پیر احمد 92
پیر زرگر 187، 185
پیر سحران 186، 185
پیر شمس الدین 186، 185
پیر عبد الملک 186، 185، 130، 91
ص: 395
پیر گنجه بگول 185، 92
پیر مادر 186، 185
پیرمیندیشین 185، 92
پیرنیا (حسن) 174، 56
پی‌تیرو دولاواله 309، 207، 15
ت: تاورنیه، 290، 214، 207، 205، 198 305، 300
تدین (مجید) 362
تقی‌زاده (شفیع) 45
تکلو (طایفه) 211
ج: جابر بن انصاری 144
جابر بن حیان 77
جان موریر انگلیسی 257
جبار 368
جبرئیل (فرشته) 74
جعفر بن محمد (ع) 78، 77، 76
جعفر بیک 257
جلال الدین محمد یزدی 209
جلیل وطندوست 48
جمشید شاه 123
جنید (ابو القاسم) 85
جولان حصارلو 359
جهانشاه افشار 358
چ: چراغعلیخان 28
چراغعلیشاه 188
چنگیز 294
ح: حاج آقا مجاهد 17
حاج امین 33
حاج بابا خان 348، 320، 319، 303، 17 367، 360، 359، 358، 352، 351 386، 372
حاج باباش (صراف) 4
حاج حمد اللّه 357
حاج سید حسین قاضی طباطبائی (استاد) 252
حاج حسینقلی 370
حاج شیخ عباس قمی 245
حاج صادق 11
حاج صفر علی 368
حاج صمد خان 369
حاج علی نجات 365، 363
حاج محمد آقا برنجی 186
حاج میرزا محسن (مجتهد) 144
حاج میرزا محسن (عماد الفقراء) 190
حاج میر صالح (مجتهد) 191
حاجی آقا فهیمی 363
حاجی عادل اردبیلی 63
حاجی میرمعصوم 365
حافظ (شیرازی) 233
حاکمی 176
حامد بن عباس 85
حبیب الهی (حاجی محمد حسین) 369، 363 371
حبیب الهی (حاج غلامحسین) 372، 371، 16 382، 380، 379، 378، 376، 374،
حبیب بن موسی الکاظم (ع) 244
حبیب خوئی 16
حجة بن الحسن (ع) 121
حسن بن علی (ع) 180، 144، 124، 65 256، 193
ص: 396
حسن جودت 365
حسن ذوقی 361
حسنک وزیر 325
حسنینی (سید احمد) 129
حسنینی (سید یعقوب) 130
حسین بن علی (ع)، 127، 126، 121، 76، 65 139، 138، 134، 133، 130 165، 144، 143، 142، 140، 337، 331
حسین بن علی بن عثمان 181
حسین بن منصور حلاج 85
حسینعلیخان 7
حمد اللّه مستوفی 89
حمزة بن موسی الکاظم (ع)، 190، 189، 188 296، 192
حمزه میرزا 245، 243
خ: خادارسکی 320
خدامباشی (خادم باشی) 357، 197
خرداد 74
خر صحرائی 9
خضر (نبی) 115
خلیل پاشا 291
خلیل خزان 26
خواجه خان 283
خواجه علی سیاهپوش 237، 185، 64، 63، 2
خواندمیر 387، 384، 309، 204
د: دار مستتر 68، 57
داریوش به‌آذین 312، 310، 308، 303 322، 321، 319، 318، 313 323
داشناخسیون 368
دالگورکی 122
دهه زخان 388، 386
ذ: ذو الفقار خان 229، 228
ر: رحمت اللّه (پلیس) 360، 334، 333
رحمن شاه 188
رحیمخان 368، 367
رضا (ع) (حضرت امام) 245، 93
رضا شاه 28، 27، 26، 25، 23، 11، 2 55، 45، 35، 34، 30، 29
رکن الدین بیضاوی 91
ز: زردشت 174، 89، 74، 71، 70، 69 363، 175
زهرا (همسر حاج بابا خان) 359
زند (سرتیپ ابو الحسن) 371
زیگلر و شرکاء 273، 272
زینال شاه 188
زینب بنت علی (ع) 143، 139
ژ: ژ. دمورگان 298
ژنرال سوختلن (سوقنان) 257، 255
ژنرال گاردان 195
ژول یونر 329
س: ساسانیان 62، 58، 57
ص: 397
سالار اشرف 362
سام شاه گیلانی 271
سبز علیخان (سوزی خان) 7
سپندارمز 74
ستاراف 36
ستار خان 359، 352، 351، 348، 303 362
سردار سپه 360
سقراط 82
سکینه (ع) 138
سلام اللّه بن خلیل 243
سلجوقیان 63، 62
سلطان حیدر 245، 243، 237
سلطان سلیمان عثمانی 211
سلطانعلیشاه گنابادی 188 اردبیل در گذرگاه تاریخ ؛ ج2 ؛ ص397
طان محمد الجایتو 296، 289، 288
سلطانمحمد خدابنده 245، 243
سلطانمحمد میرزا صفوی 211
سلوکی 58
سلیمانشاه 188
سولاخ ارمنی 368
سهروردی 91
سیتی مآنی 207
سید اعرابی 300
سید افتخار 377
سید الحکماء 168
سید جعفر موسوی 384، 383
سید جمال صفوی 270، 247
سید جلال الدین سلطان العلماء زنجانی 341
سید عبد الرحیم خلخالی 264
سید عرب 377
سید علیمحمد باب 122
سید عوض الخواص 300
سید کاظم یزدی 385
سید محمد قاسم بیگ 251
سید محمد قطب 342
سید موسی بن سلطان حیدر 243
ش: شاه اسماعیل صفوی 79، 65، 64، 22، 3 217، 212، 207، 201، 127، 81 238، 237، 235، 233، 219، 248، 246، 245، 243، 242، 274، 271، 251، 250، 249، 290، 289، 280
شاه اسماعیل ثانی 243
شاه سلطان حسین 271، 266
شاه صفی 209، 187
شاه طاهر 298
شاه طهماسب 212، 211، 209، 180، 71، 235، 225، 224، 223، 219 272، 266، 265، 246، 243 282، 275، 274، 273،
شاه عباس اول 209، 208، 204، 191، 15، 228، 222، 221، 217، 213،، 246، 245، 244، 243، 229، 279، 275، 265، 255، 248، 298، 296، 292، 291، 289، 281 309
ص: 398
شاه عباس دوم، 239، 205، 203، 198 251، 248
شاه نعمت اللّه ولی 188
شمر 138
شمس اردبیلی 364، 363
شمس الحکماء 168
شمس الدین آقمیونی 363
شمس الدین برنیقی 217
شمس الدین کاسه‌گر 363
شمس تبریزی 364
شهروزی (حسنعلی) 53
شیخ ابدال 298، 296، 281، 213
شیخ ابو ذرعه 93، 92
شیخ العلماء 386
شیخ جبرئیل 190، 189، 130، 88، 86 299، 297، 296، 295
شیخ جنید 289، 245، 91، 79
شیخ حیدر 243، 79
شیخ خزعل 9
شیخ زاهد گیلانی 242، 60
شیخ زین الدین 245، 243
شیخ شاه 237
شیخ صدر الدین موسی 200، 185، 60، 59 235، 213، 212، 209، 201، 271، 245، 243، 239، 237، 296
شیخ صفی الدین 63، 60، 59، 29، 28 88، 85، 79، 75، 71، 65، 64 172، 129، 93، 92، 91، 89 191، 190، 188، 185، 183، 180 204، 203، 201، 200، 192 209، 208، 207، 206، 205 222، 218، 217، 216، 214، 213، 212، 211، 210، 236، 234، 233، 230، 228، 227 240، 239، 238، 237، 235، 255، 254، 247، 246، 245، 243 266، 265، 264، 263، 258 271، 270، 269، 268، 267، 279، 277، 276، 274، 273، 272 288، 287، 285، 282، 280، 298، 296، 294، 292، 290، 289، 333، 332، 308، 300، 299، 387، 366، 365،
شیخ طاهر سفره‌چی 283
شیخ عبد اللّه خفیف 93
شیخ عبد اللّه سرابی 13
شیخ عبد اللّه مازندرانی 342، 341
شیخ عطار 93، 92
شیخ قطب الدین 299
شیخ محمد مجرم 343
شیخ مجد الدین کاکلی 92
ص: صاحب جواهر (عبد العزیز) 58
صالح (ع) (امامزاده) 192، 191، 190
صدر الدین بن موسی الکاظم (ع) 189، 188 301، 192، 190
صفری، 315، 314، 313، 312، 310 326، 325، 323، 317، 316 355، 328، 327
صفی خلخالی 66
صفی علیشاه 188
صلاح الدین صفوی 299
صنیع خاتم 238
ض: ضرغام اینانلو 359
ص: 399
ط: طغرل سلجوقی 79، 78
طهماسبی (امیر لشگر) 338، 337، 336، 7
طهمورث خان 291
ع: عباد اللّه‌زاده ملکی 183
عباس بن علی (ع) 140
عباس محسنی 304، 193، 14، 13، 12 321، 314، 313، 312، 310 378، 336
عباس میرزا 257، 183
عباسیان 76
عبد اللّه خان بصیر الملک 378
عبد الخالق 358
عبدی بیگ 283، 282، 211
عزرائیل (فرشته) 74
عظمت خانم 362
عظیم‌زاده 372، 352
علاء الدوله سمنانی 289
علی اکبر (ع) 140، 138
علی بن ابیطالب (ع) 79، 78، 76، 75، 65 126، 124، 123، 121، 113، 88 252، 221، 212، 191، 169 385، 292، 256
علی بهادری 10
علی بیگ 293، 292، 291
علی‌زاده تبریزی 47
علی عاشورا 142
علیقلی انصاری 376
عمر خیام 381
عنصری 72
عوض الخواص 308
عوض بن محمد 241
عیسالو (طایفه) 369
عین الدوله 366
غ: غلامعلیخان سرهنگ 16، 14
ف: فاطمه (ع) (حضرت) 385، 147، 124، 75
فاطمه خاتون 242
فتحعلیشاه 314، 256، 195، 194
فخر الحکماء 168
فردوسی 322
فرخ 361، 356
فرقانی 209
فریدون 89
فلسفی (نصر اللّه) 209
فنی کولویوف 258
فیروز ساسانی 322، 306، 305
فیروز شاه زرین کلاه 308، 300
فیلارتیوف (کلنل) 358
ق: قابیل بن آدم (ع) 72
قادری (سرتیپ) 44، 43
قاضی ابو سعید 93، 92
قدر الدین بن موسی الکاظم (ع) 188
قره زاید اوغلی 370
قلج مهرانی 233
قلم میرزا بیگ 359
قنبر بیگ 7
قوام الدین بن موسی الکاظم (ع) 188
ص: 400
ک: کاشف الغطاء نجفی 342
کپرنیک 77
کپلر 77
کربلای جلیل 368
کرد اوغلی احمد 116، 115
کریمخان زند 244
کلبعلی خان (حاکم) 208
کلبعلی خان (سرهنگ) 30، 28
کمال الدین عربشاهی 89
کورت فریشلر آلمانی 134، 78، 77، 76
گ: گراف دیپچ 257
گریبایدوف 258، 257، 255
گشتاسب 73، 72، 71
گوتمبرگ آلمانی 77
ل: لوتر 168
لوند 305
م: ماد 69، 68، 57
ماندلسلو 209
مجد الواعظین 337، 336
محقق (محمد) 61
محمد (ص) (حضرت) 147، 136، 76، 75 270، 221، 169
محمد (حافظ) 308
محمد آقا عنتیقه‌چی 300
محمد باقر 358
محمد بن ادریس شافعی 78، 76، 75
محمد بیگ اینانلو 229
محمد حسن خان صنیع الدوله 243
محمد حسین زرگر 231
محمد خان قوانلوی قاجار 329
محمد رضا شاه پهلوی 250
محمد روائی 323
محمد شاه 314
محمد علی میرزا (شاه) 351، 319، 303 365
محمد مرزبان 78
محمد ولیخان سپهدار 353، 352
محمود خان امین 14، 13، 12
مرشد قلی آقا 243
مسیح (ع) 174، 76، 70
معصوم شاه 188
معصوم علیشاه 88
معماری (دکتر یوسف) 356
مقدسی 322، 192
مقصود علی 238
مقصود کاشانی 275، 274، 273
ملا اماموردی 326، 319، 303
ملا غلامعلی آلاپالاز اوغلی 356، 310، 308 383، 361
ملا قربانعلی زنجانی 341، 340
ملا محمد طاهر 254، 251
مؤتمن 366
موسی (ع) (حضرت) 287
موسی الکاظم (ع) (حضرت)، 190، 188 192
موسی بیگ پیرزاده 271
موسی خورن 315، 306
موسوی گرمارودی 321، 319، 310
مولوی 84
مونتسکیو 18
ص: 401
مهام 16
میترا 71
میران شاه 183
میر جهانگیر خان میرجوادی 334
میرزا احمد تبریزی 300، 93، 92
میرزا جعفر قلی 370
میرزا حسینعلی 122
میرزا حمید آموزگار 343
میرزا شفیع وزیر 254
میرزا عباسقلی اگند 370
میرزا عباس نوری 122
میرزا عبد الرزاق جهانشاهی 270، 254
میرزا عبد اللّه 265، 253
میرزا علی اکبر آقا 304، 303، 183، 28 336، 330، 327، 319، 311، 310، 370، 365، 360، 346، 337، 375
میرزا غنی 168
میرزا کوچکخان 9
میرزا محمد (دیوانه) 340، 339
میرزا مهدیخان منشی 254
میرزا نادعلی مجتهد 366
میرزایان (گالوست) 199
میرزا یحیی 122
میر طاهر 365
میکائیل (فرشته) 74
ن: ناپلئون 41
نادر شاه، 270، 266، 254، 253، 135 321، 271
ناصر الدینشاه قاجار، 272، 231، 202 314
نایب الصدر 197، 34، 13
نجفقلیخان آراللو 310
نصر اللّه میرزا 270
نظام الدین زرگر اردبیلی 63
نظام العلمای تبریزی 122
نظر علیخان 203
نیازی پاشا 370
و: واهب‌زاده (حاج بیوک آقا)، 14، 13، 12، 376، 374، 373، 372، 371، 16 382، 381، 380، 379، 378، 377 386
واهب‌زاده (دکتر حسن)، 313، 312، 304 331، 329
وکیل الرعایا 371، 366، 320
ویشتاسب 73
ویلیام ژاکوب 69
ه: هارون الرشید 87
هاری آلن 361
هرمزد 74، 70، 69، 68
هگل 82
هلاکو خان 294
هلال خلخالی 7
هوشنگ (کیانی) 72
هون (طایفه) 306، 305
ی: یاقوت حموی 387، 61
یپرمخان 360، 352، 28
یوری گاگارین (روسی) 37
یوسف ضیاء (دلخون) 377
ص: 402
اسامی خاصی که در این کتاب آمده است
ب- امکنه
آ: آجی (نهر) 292
آذربایجان 58، 57، 56، 44، 38، 26، 72 71، 66، 64، 62، 61، 59 190، 127، 81
آرپاتپه‌سی 370
آستارا، 54، 49، 41، 35، 34، 26، 15، 369، 304، 230، 176، 164، 376
آغ امام 175
آقا نقی خرمنی 187، 142
آلارلو 362
آلغر 287
آلمان 77، 53، 43، 42، 41
آمریکا 43، 42
الف: ابراهیم‌آباد 359
اجارود 21
اراک 286، 81
اران 350، 317، 316، 309
ارس 363، 305
ارمنستان (کشور) 350، 307، 57، 56
ارمنستان (محله) 80
ارومیه: برضائیه رجوع شود
استالینگراد 42
استانبول 369، 366، 266، 167، 63
استراسبورگ 78. 77
اسفریس 280، 200
اسماعیل بیگ (کوچه) 360
اشرف (مازندران) 244
اصفهان 287، 286، 275، 244
اطریش 41
افغانستان 46، 43
اقلیم شاه 188
الجزایر 355
انگلیس، 67، 46، 44، 43، 42، 41 122
اهدیزج 288
اهر 28
اوچدکان 191، 128، 112
ص: 403
اوکراین 51
ایروان 257
ب: بابل 244
بادکوبه، 370، 358، 258، 164، 38 376، 375، 374، 373
باروق 365
باغرو 294، 176
باغ کلانتر 54
بالتیک 42
بالخلو (نهر) 195، 51
بحر احمر 167
بردعه 317، 316، 309
برزند 363
برلین 18
بسفر 167
بغداد 188، 62
بندر پهلوی 306، 34
بوسجین 183
بوقلان 365
بوینی یوغون 363
بهمن‌دز 363
بیله‌سوار 369
پ: پاریس 208، 128
پطروگراد 258، 256، 255، 211
پوراندخت (مدرسه) 43
پیر شمس الدین 388، 357
پیر عبد الملک 193، 128، 112
پیله سحران 359، 187
ت: تازه‌میدان یا قنبلان 187، 49
تاشکند 164
تبریز، 207، 122، 54، 46، 44، 34، 15، 287، 275، 273، 272، 257، 365، 352، 351، 293، 392، 290 374، 369، 368
تدین (مدرسه) 362
ترکمنستان 164
ترکیه 354، 167، 63، 46، 43
تفلیس 258، 190
تهران 122، 93، 55، 54، 51، 46، 37 368، 276، 263، 244، 128
توران 82
ج: ججین یاداشکسن 360، 359، 165، 50
جرال 365
چ: چکواسلواکی 41
ح: حاج امیر (گردنه) 35
حاج شکر (سرا) 367
حجاز 364، 93
حسن‌آباد 11
حسن باروق 365
حسینیه مجتهد 367
حمام عبش‌آباد 194، 193
حمام کهنه 194، 193
حیران (گردنه) 176
ص: 404
خ: خانقاه (قریه) 288، 230
خراسان 81، 44
خزر (دریا) 175، 70، 62
خلخال 358، 282، 61، 56، 21
خوزستان 44، 9
خیابان سی‌متری 194
خیرآباد 365
د: دار الفنون (دبیرستان) 361
داردانل 167
داشکسن: به ججین مراجعه شود
داغستان 271، 254
دانتزیک 42
دانشگاه تهران 71
دبستان صفویه 281
دبیرستان صفوی 233
دجله 85
دربند 305
دماوند 305
دجاق 363، 34
دیلمان 78
ر: رشت 35
رضائیه 306
رم 266، 194
روئین دژ 363
روسیه، 63، 42، 41، 40، 39، 38 122، 67، 55، 54، 53، 49، 44، 183
ری 190، 189
ز: زنجان 358، 317، 51
ژ: ژاپون 42
س: سالاریه 362، 49، 48
سبلان، 89، 70، 69، 62، 57، 51، 315، 305، 294، 175 168، 90 363، 327
سراب 56، 28
سرای جهوددها 8
سرای چوخور 373
سرچشمه 128، 112، 15
سرعین 363، 310، 294، 80
سعدآباد 46
سلطانیه 288
سلیمانشاه 360، 140
سمرقند 64
سن پطرزبورگ، به پطروگراد مراجعه شود
ش: شامات 64، 63
شاهپور 306
شاهرود 61
شرف (دبیرستان) 361
شهرضا 306
شهریور (قریه) 363
شهسوار 306
شهیدگاه، 280، 229، 214، 213، 212 284، 281
شیراز 244
ص: 405
شیروان، 271، 270، 254، 250، 237 280
ص: صائین (گردنه) 368، 51، 48
ط: طرابوزان 167
طوی یاتابار (محله) 128، 112
ع: عالی‌قاپو (دروازه)، 142، 135، 128، 112 214، 213
عالی‌قاپو (اصفهان) 249، 248
عبد اللّه شاه 188
عراق (عجم): به اراک مراجعه شود
عراق (عرب) 165، 46
عربستان 268، 167
عکا 122
عنبران 80
غ: غزه 75
ف: فارس 93، 81
فرانسه 77، 43، 42، 41
فلسطین 91
ق: قبرس 122
قره‌باغ 257
قره‌بایر 45
قزوین 51
قسطنطنیه، به استانبول مراجعه شود
قفقاز، 374، 306، 56، 50، 42، 38، 30 375
قوناخ قیران 363
قیصریه 365
ک: کاشان 273
کتابخانه ملی (تبریز) 252، 251
کتابخانه ملی (تهران) 283، 71
کربلا، 165، 143، 138، 135، 134، 76 332، 289
کردستان 56، 9
کرمانشاه 364، 44
کعبه 268
کلبعلی شاه 188
کلخوران (شیخ) 207، 190، 189، 86 301، 300، 296، 295، 294، 287 367، 366، 365،
کلخوران (هیر) 294
کلخوران (ویند) 287
کلکته 373
کناس 287
کورائیم 176
کور عباس 363
گ: گرجستان 375، 306، 291، 258
گرگان 164
گازران (محله) 128، 112
گنبد اللّه اللّه 238، 201
گنبد قابوس 164
ص: 406
گنزق 363
گورادویل 288، 287
گیلان 368، 266، 78، 9
ل: لار (قریه) 362
لندن 274، 273
لنین گراد: به پطروگراد مراجعه شود
لهستان 41
لیپزیک 243
م: مازندران 81
ماژینو (خط دفاعی) 41
متروپولیتان (موزه) 277، 276
مدینه (طیبه) 209، 93
مراغه 317
مرو 92
مریم مقدس (کلیسا) 199
مسجد جامع 322، 181، 136، 129
مسجد جمعه 177، 176، 88، 73، 72 183، 182، 181، 180، 179 367، 184
مسجد جنت‌سرا 282، 246، 221، 202 284، 283
مسجد شیخ لطف اللّه (اصفهان) 275
مسجد کبود (تبریز) 207
مشکو 363
مشگین شهر 363، 34، 28
مشهد (مقدس) 289، 246، 244، 164
مصر 167
مغان 350، 72، 69، 62، 57
مکه 289، 98
ملاباشی 365
ملا یوسف 365
منادیگاه 288
موزه ایران باستان 276
میرنی 287
ن: نارین قلعه، 195، 194، 50، 30، 28 197، 196
نجف اشرف 289، 244، 171، 122
نخجوان 257
نمین 49، 48
ننه‌کران 35
نوشار (نوشهر) 360
نوه‌دیه 287
نیر 183، 48
نیشابور 93
نیویورک 277، 276
ه: همدان 28
هندوستان 43، 42
هندوچین 355
هولشتاین 208
هیر 176
و: ونیز 22
ویکتوریا آلبرت (موزه)، 273، 232 274
ویلکیج 80
ویند 294
ی: یعقوبیه 358
یل دگرمانی 359
یونان 76
ص: 407
اسامی خاصی که در این کتاب آمده است
ج- کتاب و روزنامه
آ: آذری زبان باستان آذربایگان 66، 59، 58
آرتاویل 303
آیندگان (روزنامه) 183
الف: احسن التقاسیم 192
اخلاق ناصری 153
اردبیل شهر مقدس 233، 183
اصول الفصول 288
امام حسین و ایرانیان 134، 77، 76
ایران در عهد باستان 305
ایران باستانی 174 74، 69، 68، 56
ب: بحر الانساب 190، 188
بخوانند و داوری کنند 78
پ: پازند 71
ت: تاریخ احزاب سیاسی 360
تاریخ ادیان 69
تاریخ اردبیل و دانشمندان 263
تاریخ بلعمی 326
تاریخ بیهقی 326، 325
تاریخ تفسیر طبری 263
تاریخ جلالی 72، 71
تاریخچه فرهنگ شهرستان اردبیل، 233 243
تاریخ روابط علمی شرق 258
تاریخ سورآبادی 326
تاریخ صنایع ایران، 235، 202، 175 276، 274
تاریخ مشروطیت کسروی 321، 313، 312
تاریخ نادر 36
تاریخ هیجده ساله آذربایجان 342
تذکرة الاولیاء 93
تفسیر (قرآن) اکسفورد 335
تفسیر (قرآن) المیزان 252
تفسیر (قرآن) رهنما 335
تفسیر (قرآن) شریف لاهیجی 335
ص: 408
تفسیر (قرآن) گازر 335
تفسیر (قرآن) حجت التفاسیر 335
تکملة الاخبار 211، 71
تنبیه الغافلین 153
ح: حاجی بابا 257
حبل المتین 373
حبیب السیر 322، 309، 204
حدائق الطرائق 288، 93
خ: خسرو شیرین نظامی 264
خمسه نظامی 256، 254
خواندنیها (مجله) 77
د: دائرة المعارف اسلامی ایران، 211، 78، 59، 58 263، 256، 253، 245 اردبیل در گذرگاه تاریخ ؛ ج2 ؛ ص408
ئرة المعارف برتیانیکا 256، 255، 204
دائرة المعارف جغرافیائی فرانسه 256، 254
دانشمند (مجله) 361
دلاوران گمنام 329
دین‌کرت 74
دیوان میرزا قاسم گنابادی 255
ر: راهنمای کتاب 315، 310، 303
روح القوانین 18
ریاض السیاحه 81، 79، 75
ز: زند 71
زندگانی شاه اسماعیل اول 60، 59
زندگانی شاه عباس اول، 246، 209، 208 292
س: سرائر ابن ادریس 253
سفرنامه آدام اوله آریوس 312
سفرنامه تاورنیه 350، 207
سلسلة النسب صفویه 217، 213، 208، 60 298، 281
ش: شاه اسماعیل 79
شاهنامه فردوسی 264
شاهنامه هاتفی 264
ص: صحف ابراهیم 71
صریح الملک، 282، 219، 211، 71 288، 285
صفوة الصفا: بمقالات صفوة الصفا مراجعه شود
صورة الارض 316، 305
ع: عالم آرای عباسی 246
عجائب البلدان 387
عجائب المخلوقات 89
عروة الوثقی 385
عمدة الطالب 190
ف: فتنه باب 122
فرهاد و شیرین 264
ق: قابوسنامه 153
قالی ایران 276، 273
قبس (روزنامه) 323
ص: 409
ک: کتاب الانساب 92
کیهان (روزنامه) 272
گ: گلستان سعدی 153
گنجینه اولیاء 88
گنجینه شیخ صفی 270، 267، 265، 260، 252
م: مختصری از تاریخ و جغرافیای خلخال 66، 61
مرآت البلدان 243
مسالک الممالک 61
مقالات صفوة الصفا 89، 65، 63، 60، 59 201، 93، 92
مناسک حج در مذاهب پنجگانه 75
منتهی الامال 245
ن: نشریه فرهنگ اردبیل 238، 202
نصاب الصبیان 153
یادداشت: اسامی 114 فقره از کتابهای بقعه شیخ صفی الدین، که بوسیله روسها برده شده و در صفحات 258 تا 263 این کتاب چاپ شده است، در این قسمت منظور نگردیده است.
ص: 410
فهرست مندرجات جلد اول:
برای آنکه دارندگان این جلد از مطالبی که در مجلد اول این کتاب چاپ شده است استحضار یابند فهرست مندرجات آن جلد را نیز در اینجا میآوریم:
گفتار نخست یک نظر اجمالی درباره جغرافیای اردبیل موقعیت جغرافیائی شهر اردبیل و کوههای اطراف آن صفحه 1
رودهای اردبیل صفحه 2
اردبیل قدیمترین شهر ایران از حیث لوله‌کشی آب بوده است صفحه 5
هوای اردبیل صفحه 6
گفتار دوم اردبیل قبل از اسلام منابع لازم برای تدوین تاریخ صفحه 9
فقدان مآخذ کافی برای این دوره از تاریخ اردبیل صفحه 10
اردبیل کرسی آذربایجان قدیم صفحه 11
هجوم خزرها باردبیل صفحه 12
تاریخ پیدایش اردبیل صفحه 14
اردبیل و پادشاهی کیخسرو کیانی صفحه 15
نظریه‌های دیگر درباره اردبیل صفحه 16
اردبیل و زردشت صفحه 18
اردبیل یک شهر قدیمی است صفحه 23
ص: 411
گفتار سوم اردبیل از حمله اعراب تا مشروطیت ایران فصل اول- از حمله اعراب تا سالاریان حمله اعراب بآذربایجان و سقوط اردبیل صفحه 25
اردبیلیان در مقابل اسلام و اعراب صفحه 27
سکونت اعراب در صفحات اردبیل صفحه 29
بابک خرم‌دین صفحه 31
خرم‌دینان که بودند و چه میگفتند صفحه 32
قیام بابک خرم‌دین صفحه 35
حیله افشین برای دست یافتن بر بابک صفحه 38
گرفتاری و قتل بابک خرم‌دین صفحه 39
فصل دوم- از سالاریان تا صفویان سالاریان صفحه 42
حکومت مرزبان بن محمد سالاری صفحه 44
جنگ مرزبان و دیسم کردی صفحه 45
اسارت مرزبان بدست رکن الدوله دیلمی صفحه 47
مرگ مرزبان و جانشینان او صفحه 48
سلسله روادیان و جنگ امیر و هسودان روادی با سپهبد موغان صفحه 49
هجوم و قتل و غارت گرجیها در اردبیل صفحه 52
در مسجد جمعه اردبیل در کلیسای تفلیس صفحه 54
حمله مغول صفحه 56
فصل سوم- شیخ صفی و خاندانش پدران شیخ صفی الدین صفحه 60
کلانتر شدن برادر شیخ صفی الدین در شیراز و مسافرت شیخ بدانجا صفحه 64
ص: 412
در جستجوی شیخ زاهد گیلانی و یافتن او صفحه 65
مرگ شیخ صفی الدین صفحه 67
شیخ صدر الدین موسی صفحه 70
خواجه علی سیاهپوش صفحه 71
ارادت تیمور گورکان نسبت بشیخ صفی الدین و فرزندانش صفحه 73
شهادت شیخ جنید و شیخ حیدر بدست شیروانشاه صفحه 76
سرگذشت اسماعیل و برادرانش صفحه 78
سلطنت شاه اسماعیل صفوی صفحه 79
مقام تاریخی شاه اسماعیل صفوی صفحه 81
جانشینان شاه اسماعیل صفحه 84
علاقه شاه عباس بزرگ باردبیل صفحه 85
فصل چهارم- از نادر تا مشروطیت اردبیل در عهد نادر شاه افشار صفحه 88
خرابی اردبیل در عهد نادر شاه صفحه 90
آغا محمد خان قاجار در اردبیل صفحه 92
موقعیت اردبیل در جنگهای ایران و روس صفحه 94
مأموریت جهانگیر میرزا برای دفاع از اردبیل صفحه 96
اقامت محمد میرزا (محمد شاه) در اردبیل صفحه 98
نقش اردبیل در انعقاد عهدنامه ترکمنچای صفحه 99
گفتار چهارم اردبیل از نظر مورخان داخلی و جهانگردان خارجی فصل اول- نظر جهانگردان در باب اردبیل قبل از صفویان ابو دلف ابن مهلهل در اردبیل صفحه 102
گفتار ابن حوقل درباره اردبیل صفحه 104
ناصر خسرو در اردبیل صفحه 106
یاقوت حموی و حمله مغول باردبیل صفحه 107
نوشته‌های حمد اللّه مستوفی در باب اردبیل صفحه 109
ص: 413
داستان موش و گربه در اردبیل صفحه 109
اردبیل از نظر مقدسی صفحه 110
فصل دوم- نظر جهانگردان و مورخان در باب اردبیل در عهد صفوی ابن بزاز و کتاب صفوة الصفا صفحه 112
تاورنیه سیاح فرانسوی در اردبیل صفحه 115
دیدار پی‌یترو دولاواله صفحه 118
ماندلسلو و بقعه شیخ صفی الدین صفحه 120
ترجمه فصولی از سفرنامه آدام اوله آریوس استاد دانشگاه آلمان در صفحه باب اردبیل 120
چگونگی پیشواز از سفرای آلمانی در اردبیل صفحه 123
کاخ شاهی اردبیل صفحه 125
آشپزخانه بقعه شیخ صفی صفحه 126
تاریخچه اقامت سفرای هلشتاین در اردبیل صفحه 126
عزاداری ایام عاشورا صفحه 128
نثار خون بیاد حسین بن علی (ع) صفحه 131
آتشبازی در اردبیل صفحه 131
شمه‌ای از شهر اردبیل بقلم اوله آریوس صفحه 134
مقبره شیخ صفی الدین و شیخ جبرئیل و سایر دیدنیهای اردبیل از صفحه نظر اوله آریوس 138
گفتار پنجم اردبیل در دوران مشروطیت ایران پیدایش مشروطیت در ایران صفحه 157
فصل اول- اردبیل در آستانه مشروطیت ایران شاهسونان و اردبیل صفحه 160
نارین قلعه و اثر آن در موقعیت اردبیل صفحه 162
سرکشی دباغها از فرمان حاکم صفحه 163
ص: 414
وبای موحش معروف به «اوماجا» صفحه 164
داستان حیدری و نعمتی صفحه 165
آقا میرزا علی اکبر و حاج میرصالح آقا مجتهد صفحه 167
اختلاف آن دو عالم صفحه 171
قیام تاریخی زنان اردبیل صفحه 172
دستگیری و تبعید آقا میرزا علی اکبر صفحه 174
ملا غلامعلی آلاپالاز اوغلی صفحه 176
بدهانه توپ گذاشتن دو تن از سران شاهسون صفحه 179
تشکیلات جدید حکومت اردبیل صفحه 181
فصل دوم- آغاز مشروطیت آغاز نهضت مشروطیت صفحه 187
تشکیل اولین انجمن‌سرای اردبیل صفحه 189
تشکیل اولین انجمن ولایتی اردبیل صفحه 192
سال قحطی معروف به جفته‌ئیلی صفحه 197
انجمن حیدریها صفحه 198
انجمن ولایتی جدید صفحه 200
فصل سوم- اردبیل در ایام استبداد صغیر قتل یک افسر روس و تغییر حکمران اردبیل صفحه 203
امامزاده نخستین شهید مشروطیت در اردبیل صفحه 204
قتل مرحوم ملا اماموردی صفحه 205
عین الدوله در اردبیل صفحه 208
جنگ رشید الملک با طوالش صفحه 210
آمدن مجاهدان باردبیل و جنگ آنها با مستبدان صفحه 212
سقوط اردبیل بدست مجاهدان صفحه 215
کارهای زشتی که مجاهدین غیر محلی مرتکب شدند صفحه 218
کشتار دسته‌جمعی آقایان قسمت حیدری صفحه 221
کاری شایسته سرزنش صفحه 226
فصل چهارم- غارت اردبیل غارت اردبیل صفحه 230
علل غارت اردبیل صفحه 232
ص: 415
شاهسونها مخالف روسها بودند صفحه 233
یادی از یک جوانمرد اردبیلی، که 1330 سال پیش بدست تیراندازان عبید اللّه بن زیاد در کوفه شربت شهادت نوشید صفحه 235
آمدن ستار خان سردار ملی باردبیل صفحه 238
دو مسافرت تاریخی در یک روز صفحه 240
بهم زدن اردوی مجاهدان اردبیل صفحه 242
بی‌تدبیریهای ستار خان در اردبیل صفحه 245
نقاط امن اردبیل در روزهای غارت صفحه 248
عشایر روز بروز بشهر نزدیکتر میشدند صفحه 251
سلاح برداشتن جوانان و مردان اردبیل صفحه 252
حمله عشایر بشهر صفحه 254
جانبازی مردم صفحه 256
نفوذ عشایر در خطوط دفاعی شهر صفحه 257
مذاکرات صلح صفحه 258
کمبود جنگ افزار مدافعین صفحه 260
فصل پنجم- سقوط شهر بدست عشایر فرار ستار خان از اردبیل صفحه 262
گفتگوی مجاهدان تبریز در شب فرار از اردبیل صفحه 266
مخابرات رسمی درباره سقوط اردبیل صفحه 267
ملاقات ستار خان و باقر خان در سراب صفحه 269
ورود سران عشایر بشهر صفحه 271
چگونگی غارت شهر صفحه 272
نوشته جراید آنروز در باب غارت اردبیل صفحه 275
آتش زدن سرای حاجی احمد صفحه 276
اتحاد مجدد عشایر برای تسخیر ایران صفحه 279
انعکاس جهانی غارت اردبیل صفحه 281
ورود روسها بشهر صفحه 284
اشتباه تاریخی مخبر السلطنه صفحه 287
روزهای سخت اردبیل صفحه 288
انجمن ولایتی جدید صفحه 291
عظیم‌زاده دلاور پاکباز اردبیل در زنجان صفحه 293
ص: 416
چگونگی قتل عظیم‌زاده صفحه 296
حرکت اردوی دولتی برای سرکوبی اشرار اردبیل صفحه 300
ورود اردو باردبیل صفحه 302
جنگ یپرم با قوجه بیگلو صفحه 303
فصل ششم- تحریکات روسها تلاش ملیون برای اخراج نیروهای بیگانه صفحه 307
دستخط مرحوم آیت اللّه خراسانی صفحه 309
برخوردهای تند در انجمن ولایتی صفحه 311
دستور تلگرافی والی برای تبعید دموکراتها و نقض آن از مرکز صفحه 313
تحریک کنسول روس علیه آزادیخواهان صفحه 314
تجدید فتنه عشایر صفحه 315
نقشه‌های جدید صفحه 317
آمدن مجلل السلطان بمیان عشایر اردبیل صفحه 318
آزادی امیر عشایر خلخالی با مساعدت انجمن ولایتی اردبیل صفحه 319
ورود مجلل السلطان باردبیل و حکمرانی ساختگی او بیاری صفحه کنسول روس 321
قتل مرحوم آخوندزاده صفحه 322
قتل عظیم مجاهد صفحه 323
شکست مجدد محمد علی میرزا در ایران صفحه 323
پایان کار مجلل السلطان در اردبیل صفحه 326
جنگ روسیان با عشایر اردبیل صفحه 327
سوء قصد نسبت بامیر تومان و قتل همسر او صفحه 333
فصل هفتم- آثار جنگ بین الملل اول در اردبیل اعلام شروع جنگ با شلیک روسها صفحه 335
اقدامات آلمانیها برای تحریک شاهسونها صفحه 338
آمدن عثمانیها بآذربایجان صفحه 339
تشکیل مجدد فرقه دموکرات در اردبیل صفحه 342
پیدایش کمیته مساوات و مبارزه آن با فرقه دموکرات صفحه 344
قتل حاج حسینقلی صراف صفحه 349
فعالیت اتحاد اسلام و میرزا کوچکخان در اردبیل صفحه 351
انتصاب امیر السلطنه بحکومت اردبیل و مخالفت حاج بابا خان با وی صفحه 352
ص: 417
جنگ حاج بابا خان و امیر السلطنه حکمران اردبیل صفحه 357
قحطی و مجاعه در اردبیل صفحه 358
اقدام دموکراتها برای بهبود امر نان صفحه 362
مصادره غله و برنجهای محتکرین صفحه 365
شیوع حصبه و تلفات سنگین آن صفحه 366
توافق زعمای شهر برای خدمت بمردم صفحه 367
اقدام عمال انگلیس برای شورانیدن عشایر اردبیل علیه عثمانیها صفحه 370
فرار امیر السلطنه و حریری از اردبیل صفحه 373
ورود عثمانیها باردبیل صفحه 374
حکومت مجدد امیر السلطنه و مبارزه با حاج بابا خان صفحه 378
رهائی حاج بابا خان از دست رشید خان طالشی صفحه 380
سختگیری امیر السلطنه نسبت بمخالفان خود صفحه 381
فصل هشتم- اردبیل بعد از جنگ بین الملل اول آمدن بلشویکها باردبیل صفحه 384
کشمکشهای جدید در اردبیل صفحه 389
تعقیب دموکراتها بوسیله آقا میرزا علی اکبر صفحه 391
عزاداری در قلعه و آزادی زندانیان صفحه 394
حکم جهاد آقا میرزا علی اکبر علیه بالشویکها صفحه 395
داستانی بنام کمیابی نفت صفحه 402
اختلافیکه بر سر برگزاری مجلس ختم شادروان سید محمد طباطبائی در اردبیل پیدا شد صفحه 403
بصیر السلطنه حکمران جدید اردبیل صفحه 405
حاج بابا خان کیست صفحه 408
دلاوریهای حاج بابا خان در تبریز و مهاجرت او با آزادیخواهان آذربایجان صفحه 410
انتصاب حاج بابا خان بحکومت ابهر از طرف دولت کودتای 1299 صفحه 412
توطئه قتل حاج بابا خان در زنجان صفحه 415
ص: 418
کلنل فیلارتیوف روسی و عنایت سردار سپه نسبت بحاجی بابا خان صفحه 418
ورود بصیر السلطنه باردبیل صفحه 421
انتصاب مجدد امیر السلطنه بحکومت اردبیل صفحه 423
دستگیری حاج بابا خان صفحه 426
چگونگی قتل حاج بابا خان صفحه 428
مقدمات حرکت قوای دولتی برای سرکوبی عشایر صفحه 432
واقعه‌ای معروف به «پلیسون قرالماسی» صفحه 434
ورود قشون دولتی و تحریکاتی علیه آزادیخواهان صفحه 437
اقدامات قابل نکوهش زعمای اردبیل صفحه 441
آمدن امیر لشگر عبد اللّه خان طهماسبی باردبیل صفحه 444
جنگ فولادلوها و قشون دولتی صفحه 447
زوال قدرت آقا میرزا علی اکبر صفحه 451
قتل امین العلماء صفحه 454
دوستی امین العلماء با حضرت اشرف سردار سپه صفحه 457
تبعید آقا میرزا علی اکبر و مراجعت و مرگ او صفحه 460
پایان جلد اول صفحه 462
فهرست مآخذیکه در تألیف این کتاب از آنها استفاده شده است صفحه 467
راهنمای اسامی خاصی که در این کتاب آمده است صفحه 470
فهرست عکسها: نمای قله اصلی سبلان از دره حرم داغی صفحه 3
قله اصلی سبلان صفحه 21
نمای خارجی رواق بقعه شیخ صفی الدین صفحه 67
صندوق تاریخی و گرانبهای مقبره شیخ صفی الدین صفحه 74
سر در ورودی بقعه شیخ صفی الدین صفحه 86
نمای دیوار شمالی صحن بقعه شیخ صفی الدین صفحه 139
گنبد معروف اللّه اللّه صفحه 143
ص: 419
آقای حاج میرصالح انواری در حال اقامه نماز عید فطر سال 1307 قمری صفحه 170
آقا میرزا علی اکبر در حال اقامه نماز جماعت صفحه 180
عکس اعلان منتشره در سال 1323 قمری در اردبیل صفحه 182
عکس گزارش حاکم اردبیل به محمد علی میرزا ولیعهد صفحه 185 و 184
میرزا عباس محسنی معروف به «شالمان اوف» صفحه 189
عکس گزارش ولایتی اردبیل در سال 1326 قمری اردبیل 194
کربلای احمد علاف صفحه 197
انجمن ولایتی اردبیل در سال 1326 قمری صفحه 201
شادروان ملا اماموردی مشکینی بر بالای دار صفحه 207
حاج بابا خان با جمعی از مجاهدان صفحه 214
حاج ابراهیم خلیل خوئی صفحه 217
رشید الملک حکمران اردبیل با افسران روسی صفحه 305
نمونه‌ای از یادداشتهای مرحوم محسنی صفحه 312
میرزا علیخان امیر تومان صفحه 332
جمعی از اعضای اصلی کمیته مجازات صفحه 337
شادروان حاج سید باقر سیدین صفحه 343
تنی چند از آزادیخواهان اردبیل صفحه 355
عکسی از خیریه اردبیل صفحه 363
عکس توافقنامه بزرگان اردبیل برای خدمت بمردم صفحه 368
فرمان مدال جنگی‌ایکه از طرف پادشاه عثمانی به میرزا کوچکخان جنگلی داده شده است صفحه 372
عکسی از چند تن از منتظرین ظهور امام زمان (ع) صفحه 388
نامه اهالی آستارا برای آقا میرزا علی اکبر درباره مبارزه بابلشویکها صفحه 398
فرمان حکومت حاج بابا خان بر ابهر زنجان صفحه 414
حاج بابا خان با جمعی از یاران خود صفحه 417
ص: 420
جمعی از تجار اردبیل صفحه 446
امیر عشایر خلخالی بر بالای دار صفحه 449
جمعی از عشایر خلخالی که بدست قوای دولتی دستگیر شده‌اند صفحه 450
نامه امین العلماء به حاجی بابا خان صفحه 458
آقا میرزا علی اکبر در میان جمعی از مریدان صفحه 460
اردبیل در گذرگاه تاریخ، مقدمه‌ج3، ص: 1
[جلد سوم]
مقدّمه:
بسم اللّه الّرحمن الّرحیم
گردآوری مطالب و چاپ و نشر مجموعه حاضر، که مجلّد سوم از کتاب «اردبیل در گذرگاه تاریخ» است، توفیق مجددی است که خداوند متعال بر ما عنایت فرموده و قسمت دیگری از آرزوی ما را در این زمینه تحقّق بخشیده است.
ما نخستین روزی که بنوشتن تاریخ زادگاه خود آغاز کردیم باور نداشتیم که بتوانیم رویدادهای این خطّه تاریخی را در حدّ یک کتاب گرد آوریم، یا تنها یک رشته از سرگذشت پیشینیان خود را برشته نگارش درآوریم. امروز که بیاری خدا بچاپ سومین جلد آن دست یافته‌ایم، بدرگاه او سپاس می‌گزاریم و از این حیث که توانسته‌ایم تاریخچه‌ای از چگونگی رشته‌های گوناگون زندگی مردم این سامان در حدود مقدورات فراهم آوریم خود را کامیاب می‌دانیم.
جمع‌آوری مطالب این جلد از کتاب وقت بیشتری از ما گرفت و بیش از دو جلد گذشته ما را بدقّت و کوشش واداشت. دقّت از جهت حفظ امانت تاریخ و کوشش از لحاظ جمع‌آوری بیشترین مطالب ممکن. و درهرحال با وجود مشکلات زیاد خوشوقتیم که تا آنجا که توانستیم هردو منظور را بجای آوردیم و سختی‌ها را تحمّل کردیم.
قسمت اعظم سختی‌ها را معاصر بودن خود ما با بخش بالنسبه زیادی از وقایع بوجود می‌آورد. زیرا در دو مجلّد پیشین کار عمده ما نقد و بررسی اسناد باقی مانده از دیگران و تنظیم مطالب بر مبنای آنها بود.
ولی بیشترین آنچه که در این کتاب آمده وقایعی است که در زمان حیات خود ما رخ داده و اینک مائیم که بعنوان دست اول آنها را می‌نویسیم و بصورت سندی برای دیگران می‌گذاریم و جای دریغ و افسوس خواهد بود اگر در آنها از جهت واقعیت‌ها کم و زیادی رخ دهد یا خدای ناکرده خواست و تمایلات ما دگرگونیهائی در نقل و بیان آنها بوجود آورد.
ما در مجلّدات پیشین گفته‌ایم که تاریخ را تنها سرگذشت شاهان و جهانگشایان، جنگها و صلحها، شکستها و پیروزیها ... نمی‌دانیم و
اردبیل در گذرگاه تاریخ، مقدمه‌ج3، ص: 2
بیش از هرچیز چگونگی زندگی مادی و معنوی گذشتگان را تاریخ آنان می‌پنداریم و با این اندیشه است که حتی سرگرمیها و تفریحات و مثلا «لوپرت‌داش» بازی کردن آنها را نیز در قلمرو آن بحساب میآوریم. چیزیکه ممکن است برخی از خوانندگان کم‌مایه ارزش آنها را درنیابند و یا هرآینه آنها را جزو سرگذشت گذشتگان بشمار نیاورند.
با این اعتبار است که در این مجلّد، علاوه بر رویدادهای اجتماعی، از تعلیم و تربیت، فرهنگ و هنر، تفریحات سالم، علما و دانشمندان اردبیل هم سخن بمیان آورده در زمینه کشاورزی، دامداری، صنعت، بازرگانی، راهها و نیز تاریخچه طبّ و بهداشت در این سامان مطالبی عنوان نموده‌ایم و امیدواریم که با همه نقص احتمالی در محضر دانش‌پژوهان مورد قبول یابد.
جا دارد که در این مقدمه بموضوع گرانی این جلد از کتاب نیز اشاره کنیم و تأسف خود را از این حیث بیان داریم.
مطالب این کتاب، در آستانه انقلاب تاریخی 1357 در ایران، آماده چاپ بود. در آن زمان هزینه چاپ نسبت بگذشته‌ها زیاد بنظر می‌رسید. ما با این اندیشه که «از بین بردن گرانی‌ها از اهداف مهمّ انقلاب است» چنین پنداشتیم که بعد از بثمر رسیدن آن و استقرار حکومت جمهوری اسلامی هدفهای مذکور تحقق می‌یابد و کتاب حاضر، با هزینه کمتر چاپ و با بهای مناسب برای فروش عرضه می‌شود؛ غافل از اینکه حمله ابلهانه دولتمردان نابخرد عراق بخاک ایران، و پیش آمدن جنگی که برای هردو ملّت مسلمان همسایه، ناخواسته ولی برای جنگ‌افروزان منطقه و عوامل جاه‌طلب آنها کمال مطلوب بود، کشور ما را با مشکلات اقتصادی سنگینی مواجه می‌سازد و تحریم اقتصادی ایران، از طرف زمامداران بداندیش کشورهای صنعتی جهان نیز قیمتها را چند چندان بیشتر می‌گرداند! ...
چهار سال بامید رفع این مشکلات صبر کردیم و چون دست یافتن به «ارزانی» را در شرایط موجود تقریبا محال دیدیم با نگرانی از اینکه مبادا عمر بپایان برسد و یادداشتهای جمع‌آوری شده، که حاصل سالها زحمات مؤلف و درعین‌حال مجموعه‌ای از تاریخ یک منطقه باستانی
اردبیل در گذرگاه تاریخ، مقدمه‌ج3، ص: 3
است، از بین برود تن باین گرانی دادیم و فی المثل دستمزد حروفچینی و چاپ یک «فورم» هشت صفحه‌ای را، که در جلد اول فقط 900 ریال بود، با هزاران خواهش و تمنّی به 000، 11 ریال طی کردیم و قیمت کاغذ، اجرت صحّافی، بهای جلد و روکش آنرا نیز در مقیاسهای زیاد پذیرفتیم و وقتی 30% کارمزدی را که کتابفروشها برای فروش می‌گیرند با بهای تعدادی از کتاب، که بهرحال باید بطور رایگان بمراکزی مثل دانشگاهها، کتابخانه‌های عمومی و غیره اهدا شود، به جمع و تقسیم افزودیم قیمت روی جلد را همان رقم تمام شده قرار دادیم و جز این چه می‌توانستیم کرد؟!
ذکر این نکته را، بر سبیل سپاسگزاری، لازم می‌دانیم که جمعی از دوستان و همشهریان تحصیلکرده، در تهران و اردبیل، بیش از خود ما بچاپ و نشر این کتاب علاقه داشتند و گاهی در اینباب بیصبری نشان می‌دادند تا آنجا که برخی از آنان، با اطلاع از سنگینی هزینه‌ها، پیشنهادهای همیاری مالی نموده حتی چکهای سفیدامضاشده‌ای در جهت تأمین قسمتی از هزینه کتاب برای ما فرستادند که با اظهار امتنان بآنان بازپس دادیم و بدین‌سبب، در اینجا نیز از آنان تشکّر می‌نمائیم.
از خدا می‌خواهیم که مندرجات این کتاب را نیز در مورد تاریخ اردبیل باستانی مفید گرداند و عنایت خود را برای تألیف و نشر جلد چهارم، که مکمّل مطالب سه جلد گذشته خواهد بود، شامل حال ما فرماید. بمنّه تعالی و کرمه.
بابا- صفری تیرماه 1362